Vì sao Việt Nam nên khởi kiện Trung Quốc?

Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng đã khẳng định Việt Nam đang “cân nhắc các phương án để bảo vệ mình, kể cả phương án đấu tranh pháp lý, theo luật pháp quốc tế”.

Thanh Niên Online xin giới thiệu loạt bài của luật sư Trinh Nguyễn và đồng nghiệp, phân tích sâu về lý do tại sao Việt Nam nên khởi kiện, những thách thức sẽ phải đương đầu cũng như những luận cứ lịch sử cần thiết cho vụ kiện này.

Kỳ 1: Thời cơ có tiếng nói chính thức thông qua cơ quan tài phán quốc tế

Việt Nam từ lâu đã bằng cách này hay cách khác, thông qua nhiều kênh thông tin để khẳng định chủ quyền trên quần đảo Trường Sa và Hoàng Sa. Nhưng phần lớn những khẳng định đó là tuyên bố của Việt Nam chưa có một sự đối thoại chính thức và có tính ràng buộc với Trung Quốc trước sự chứng kiến của một bên thứ ba được trao quyền tài phán.

Do vậy, khi chính thức đưa đơn kiện lại Trung Quốc về vấn đề chủ quyền, bản thân việc đưa đơn kiện đó đã giúp Việt Nam khẳng định rằng mình tin vào chính nghĩa và tự tin vì có những bằng chứng để chứng minh chủ quyền đối với quần đảo Trường Sa, Hoàng Sa và vùng đặc quyền kinh tế.

Đây không chỉ là cuộc chiến pháp lý mà là một phương cách chính thống nêu quan điểm chính thức và dứt khoát của Việt Nam về việc này trước dư luận quốc tế. Đây cũng là cơ hội để phản bác lại lập luận của một số học giả Trung Quốc cho rằng Việt Nam đã không có bất kỳ phản đối chính thức nào về việc chiếm đóng liên tục của Trung Quốc trên đảo Hoàng Sa.

Bản thân việc khởi kiện đã là một lời tuyên bố mạnh mẽ của Việt Nam về niềm tin vào công lý và luật pháp quốc tế và là một lời kêu gọi cộng đồng quốc tế quan tâm thật sự vào việc này. Hiện tại, vì tiềm lực kinh tế của Trung Quốc rất mạnh và hầu như rất nhiều nước trên thế giới có quan hệ kinh tế với Trung Quốc, do đó, cho dù họ muốn lên tiếng ủng hộ Việt Nam thì cũng phải có một cái cớ và một cơ sở nào đó. Cơ sở pháp lý đưa ra tại một cơ quan tài phán sẽ là cơ sở để cộng đồng quốc tế nhìn vào đó mà lên tiếng ủng hộ.

Tại sao vào thời điểm này?

Về phương diện kỹ thuật pháp lý, nếu một bên đưa ra vụ kiện tại một cơ quan tài phán với tư cách nguyên đơn thì sẽ có những lợi thế nhất định trong việc cơ cấu và trình bày các chứng cứ.

Đưa vào đơn khởi kiện và những yêu cầu khởi kiện (claims) mà cơ quan tài phán được lựa chọn sẽ yêu cầu bên bị đơn đưa ra những bằng chứng để phản biện lại những vấn đề trên. Bằng cách đó, chúng ta sẽ biết được những căn cứ pháp lý mà Trung Quốc đưa ra.  Cũng về mặt kỹ thuật pháp lý, bên nguyên đơn (claimant) sẽ chủ động hơn về mặt thời gian và chủ động trong việc chọn lựa cơ quan tài phán thích hợp cho các yêu cầu khởi kiện của minh (claims).

Xin lạm bàn một chút về những phương án có thể được xem xét trong tình hình hiện nay. Nếu xét một cách khoa học các phương án theo phương pháp loại trừ thì có lẽ việc đưa vụ việc này ra tài phán quốc tế là phương án khả thi nhất trong thời điểm hiện tại. Vì sao?

1. Khả năng dùng vũ lực (trừ khi để tự vệ) đã bị loại trừ ngay từ đầu vì nhiều lý do, mà quan trọng nhất là việc tuân thủ luật pháp quốc tế. Hơn nữa, nếu trong tình huống bắt buộc phải tự vệ thì việc không cân xứng lực lượng là một việc cần phải được cân nhắc.

Khi đó, nếu nhờ vào đồng minh thì phải có thờì gian thành lập liên minh và đương nhiên khi nhờ vả hoặc nhận sự hỗ trợ quân sự của một ai thì ít nhiều cũng sẽ bị ảnh hưởng hoặc phụ thuộc, điều mà Việt Nam chưa sẵn sàng.  Việc tìm kiếm đối tác chiến lươc cũng khả thi, tuy nhiên cũng cần có thời gian chuẩn bị.

2. Khả năng đàm phán bằng con đường ngoại giao đã được thực hiện một cách gần như triệt để. Hàng chục cuộc điện đàm, trao đổi gặp mặt thuộc các cấp đều chưa đạt đến các kết quả mong muốn.

Trong khi đó, tập đoàn dầu khí Hải Dương Trung Quốc - bên đã ra quyết định đặt giàn khoan trong vùng biển mà Việt Nam đã khẳng định chủ quyền - đã nhấn mạnh rằng việc lắp đặt giàn khoan này đã được sự chấp thuận của chính phủ Trung Quốc.

Như vậy, bằng sự hiện diện của giàn khoan này, chính phủ Trung Quốc đã ngang nhiên thể hiện ý đồ khẳng định quyền được khai thác trên vùng đặc quyền kinh tế của Việt Nam vì vị trí giàn khoan Hải Dương 981 đặt cách đảo Tri Tôn - một đảo thuộc quần đảo Hoàng Sa của Việt Nam - 17 hải lý, cách đảo Lý Sơn 119 hải lý. 

Đây có thể nói là một sự vi phạm của Trung Quốc đối với chủ quyền lãnh thổ của Việt Nam. Do đó, có thể là một trong những bằng chứng để Việt Nam khởi kiện yêu cầu tuyên bố sự vi phạm này và yêu cầu không vi phạm.

Mục đích khởi kiện

Có người cho rằng, việc khởi kiện sẽ không có lợi vì hai bên trong vụ kiện sẽ khó ngồi lại với nhau trong các đàm phán/giao dịch tương lai. Trong con mắt của các luật sư, việc đưa một vụ việc ra giải quyết tại một cơ quan tài phán không làm chấm dứt con đường đàm phán.

Ngược lại, bằng việc đưa một vụ việc ra phân xử tại cơ quan tài phán, bên nguyên có thể thúc đẩy việc ngồi lại đàm phán một cách hiệu quả hơn.

Việc đưa ra khởi kiện còn là một bài toán, một nước cờ mà yếu tố thời gian cần được cân nhắc.

Mặc dù việc Trung Quốc có đặt giàn khoan tại vùng đặc quyền kinh tế không là một cơ sở duy nhất và đầu tiên để Việt Nam đưa vụ kiện về chủ quyền lãnh thổ ra cơ quan tài phán quốc tế, hành động lố bịch của Trung Quốc và các manh động khác (dùng vòi rồng tấn công tàu kiểm ngư Việt Nam, dùng tàu để đâm vào tàu ngư dân Việt Nam…), có thể được ví như là một tình huống khẩn cấp cần được giải quyết.

Trong trường hợp này, với sức ép của dư luận cộng với các biện pháp có thể được tiến hành đồng thời hoặc từng bước hậu thuẫn, thì việc Việt Nam đưa vụ việc vi phạm chủ quyền ra cơ quan tài phán quốc tế sẽ được lưu tâm và giải quyết sớm. 

Khi quyết định đưa ra khởi kiện, đôi khi mục đích của bên khởi kiện là tạo một sức ép để bên kia đàm phán nghiêm chỉnh. Khi đơn kiện được nộp đúng nơi và được thụ lý bởi cơ quan tài phán có thẩm quyền là bên khởi kiện đã thành công được 50%.

Trong vụ việc này, nếu mục đích chính của Việt Nam là muốn có một tiếng nói chính thức bằng con đường sử dụng luật pháp quốc tế thì nếu đã làm bài toán loại trừ, có lẽ đây là một phương án khả thi nhất.  Phương án này cũng không triệt tiêu các phương án khác mà có thể kết hợp với các phương án khác khi cần thiết.

Nhưng muốn đánh giá được xác suất thành công (thắng kiện chỉ là một thành công trong những thành công có thể có như đã nêu ở trên) thì chỉ khi nào bắt tay và lập kế hoạch khởi kiện cụ thể, và bắt tay vào soạn thảo đơn kiện và đánh giá chứng cứ mới có thể đánh giá chính xác hơn sự thành công của vụ kiện.

Do vậy, tôi nghĩ đây là thời cơ tốt nhất để Việt Nam đưa các cơ sở pháp lý của mình ra một cơ quan tài phán để khẳng định rằng Việt Nam luôn khẳng định và chưa bao giờ từ bỏ chủ quyền đã được thiết lập của mình đối với quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa.

Trong trận chiến pháp lý, khi thời cơ đã đến thì phải nắm lấy và hành động. Một số ý kiến quan ngại các khó khăn mà Việt Nam sẽ gặp phải như việc Trung Quốc sẽ từ chối không tham gia vụ kiện hoặc cần phải kiện ở tòa nào và đưa ra các yêu cầu khởi kiện gì.  Đây là các vấn đề kỹ thuật pháp lý sẽ được xử lý bởi các chuyên gia pháp lý chứ không phải là những trở ngại cho chủ trương khởi kiện.

Luật sư Trinh Nguyễn và đồng nghiệp